نقاشان قهوه� خانه اي سهم مهمي در خلق مضامين مذهبي و به ويژه وقايع عاشورا داشته اند و بر خلاف دسته اول، آثار بسياري از اين هنرمندان، در موزه ها حفظ و نگهداري مي شود. در دوره قاجار، قهوه خانه ها همچون يک نهاد اجتماعي بودند; نقالان و پرده خوانان، ماجراي کربلا را بازخواني مي کردند و مخاطبان بسياري داشتند. قديمي ترين پرده عاشورا را "ناطق" نامي در دوره زنديه به تصوير کشيده است. اين پرده در چند بخش مجزا، اتفاقات مربوط به لشکر عمر سعد، خيمه گاه حضرت قاسم، صحنه نبرد علي اکبر(ع)، آب آوردن از فرات، قتلگاه و حضرت اباعبدالله(ع) را روايت مي کند.نقاشي قهوه خانه اي در دوره قاجار اوج گرفت و چهره هاي شاخصي در مقاطع زماني مختلف در اين عرصه کار کرده اند که از آن ميان مي توان به عليرضا قوللرآغاسي، فتح الله قوللرآغاسي، حسين قوللرآغاسي، محمد مدبر، حسين همداني و حسين تفتي اشاره کرد. آثار اين هنرمندان بر 3محور روايت هاي حماسي، مذهبي و بزمي متمرکز بود.در نقاشي قهوه خانه اي هنرمندان به روايت داستان ها، باورها و اعتقادات جاري مردم کوچه و بازار مي پردازند. علاوه بر ارزش هنري، اين آثار از نظر جامعه شناسي، اسطوره شناسي و مردم شناسي نيز داراي اهميت و ارزشند. نقاشي قهوه خانه اي ايران برگرفته از هنر نگارگري و نقاشي درباري قاجار است و نقاش به ابعاد واقعي شخصيت هاي نقاشي اهميتي نمي دهد و اندازه ها را براساس اهميت شخصيت ها در داستان نقاشي مي کند. اين نقاشي در اواخر قاجار و اوايل پهلوي اوج گرفت. محمد مدبر و حسين قوللرآغاسي از مهم ترين نقاشان اين رشته به شمار مي روند. اين شيوه در دهه هاي 20 و 30 شمسي مورد توجه هنرمندان مدرنيست ايراني به ويژه اهالي مکتب سقاخانه قرار گرفت.چليپا در مورد نقاشي قهوه خانه اي مي گويد: جريان نقاشي قهوه خانه اي جدا از نقاشي رسمي مانند کمال الملک و... در دل مردم و قشرهاي پايين تر رشد و نمو پيدا کرد و حتي سفارش دهندگان نيز از اين قشر بودند. رابطه تنگاتنگ نقاشي قهوه خانه اي با نقالي و تعزيه خواني باعث شد مردم عادي آرزوي� زندگي با قهرمانان� اسطوره هاي ملي و مذهبي را داشته باشد. اين مکتب پاسخگوي نيازهاي ملي و مذهبي بوده و جالب اين است که بار ديگر اسطوره هاي ملي و مذهبي را با يکديگر پيوند مي دهد. نوع چهره پردازي در اين نقاشي ها يکي است; يعني همه آنها پاکي را نشان مي دهند; مانند چهره پردازي هاي مشابه سياوش و علي اکبر(ع). اين ترکيب ها يک نوع وحدت در زنده نگه داشتن اسطوره هاست.چليپا ارتباط نقاشي قهوه خانه اي و تعزيه را با اين توضيح که نقاشي قهوه خانه اي يک نوع نقاشي شيعي است توضيح داده و مي گويد: انديشه ها و آرزوهاي شيعه در اين نوع نقاشي به چشم مي خورد چنان که در دوره صفويه وجود دارد. البته اين تنها وجه نقاشي قهوه خانه اي نيست و روي اسطوره هاي ملي نيز کار شده و تابلوهايي با موضوع بزم شاهان در دست است ولي بعد از صفويه و اوايل زنديه، از زماني که تعزيه رواج پيدا مي کند، وقايع عاشورا در نقاشي قهوه خانه اي� به شکل تکامل يافته اي تصوير شده است که اين نقاشي ها در امامزاده زيد گيلان، تابلو حسينيه ها و کاشي هاي هفت رنگ هست و تا پيش از اين، تصويرسازي� هاي عاشورا نيست
نقاشي هاي مدرن عاشورايي نيز در دوران هنر مدرن شکل گرفت و موج سوم نقاشي عاشورايي آغاز شد. در اين دوره آثار بيشتري با اين مضمون شکل گرفت و تنوع بيشتري يافت
شايد مشهورترين تابلو نقاشي عاشورايي در دوران هنر مدرن توسط استاد فرشچيان در سال 1355 به تصوير کشيده شد که در سال 1369 توسط استاد به موزه آستان قدس رضوي هديه شد.حبيب الله صادقي، مدير دفتر امور هنرهاي تجسمي وزارت ارشاد که خود نيز آثاري با موضوع عاشورا خلق کرده است درباره کيفيت نقاشي هاي عاشورايي که در دوران معاصر تصوير شده معتقد است: بخشي از اين نقاشي ها که همراه با کلام بودند موضوعات حماسي، بزمي، رزمي و مردمي داشتند و در تکايا و قهوه خانه ها روايت مي شدند.نقاشان نوگرا هم مي� خواهند شيوه بيان را از حالت عيني خارج کنند و مثالي تر نقاشي کنند. بخش ديگري از نقاشي هاي قهرمان پردازانه نيز مدتي بود که در ايام محرم و عاشورا بسيار به چشم مي خورد که قهرمانان اين آثار شبيه داستان هاي شرق دور و هند بودند که لباس عربي به تن داشتند. اين نوع نقاشي ها رفتارهايي زميني از انسان هاي آسماني را به تصوير مي کشيدند که خوشبختانه با اين نوع نقاشي ها و تصاوير مقابله شد.
شهین فرتوزی